بیم و امیدهای تولید متانول در ایران
در حال حاضر ظرفیت نهایی تولید متانول در کشور ایران حدود 5 میلیون تن در سال بوده که در چهار واحد پتروشیمی که بزرگترین آنها پتروشیمی زاگرس می‌باشد، تولید می‌شود. مطابق طرح‌های توسعه‌ی صنعت پتروشیمی قرار است با افزوده شدن 13 واحد تولیدی دیگربه این مجموعه، ظرفیت تولید متانول در ایران به بیش از بیست میلیون تن در سال برسد.
اما در ماه‌های اخیر مسوولان شرکت ملی صنایع پتروشیمی ضمن ارائه‌ی خبر تکمیل 7 طرح متانول در پارس جنوبی و افزایش ظرفیت تولید متانول تا 10 میلیون تن در پنج سال آینده[i]، همزمان به این طرح‌ها هشدار نیز میدهند که در صورتیکه به فکر تبدیل متانول خود به پروپیلن نباشند با کاهش قیمت روبرو شده و واحدهایشان دچار مشکلات عملیاتی خواهند شد.[ii]
در این مقاله سعی می‌کنیم ضمن بررسی بازار جهانی متانول و آینده‌ی آن، وضعیت این صنعت و چالش‌های آن را در کشور ایران تحلیل کنیم.
روند تقاضای جهانی متانول
آمارها نشان دهنده‌ی آن است که میزان تقاضای جهانی برای متانول در سال 2006، 39 میلیون تن بوده است که با متوسط نرخ رشد سالانه 7.3% به 4/55 میلیون تن در سال 2011 رسید و سپس با متوسط نرخ رشد سالانه 11.8% به رقمی در حدود 92 میلیون تن در سال 2016 خواهد رسید..
کاربرد متانول
متانول برای تولید محصولات میانی و نهایی متنوعی مورد مصرف قرار می‌گیرد از فرمالدهید (Formaldehyde) و اسید استیک (Acetic Acid) گرفته تا به عنوان سوخت و افزودنی‌های سوخت. اما نکته‌ی مهم، رصد تغییرات قابل مشاهده در الگوی مصرف متانول است تا از طریق آن بتوانیم اولویت‌های مصرف کننده را دریابیم. در سال 2011، 42% از تقاضای جهانی متانول برای تولید فرمالدهید و استیک اسید و 32% برای تولید سوخت و افزودنی‌های سوخت و سرانجام 6% برای تبدیل به الفین و پروپلین بوده است. اما تغییرات بازار سوخت و محصولات پتروشیمی، این درصدبندی را به گونه‌ای تغییر داده است که پیش بینی می‌شود در سال 2016، 32% از تقاضای جهانی متانول برای تولید فرمالدهید و اسید استیک، 31% در تولید سوخت و افزودنی های آن و 22% برای تبدیل به الفین و پروپیلن به کار رود. آنچه که مشخص است تقاضای جهانی برای استفاده از متانول برای تولید الفین و پروپیلن افزایش چشمگیر داشته است و این روند همچنان افزایشی است. دلیل این امر ظهور منابع بزرگ گازهای غیرمتعارف (گاز ماسه‌ای= shale gas) در آمریکا و امکان تولید متانول ارزان قیمت و استفاده از آن در تولید الفین‌ها می‌باشد. با توجه به آنکه منابع بزرگی از گاز ماسه‌ای (shale gas) در دیگر مناطق دنیا، از لهستان گرفته تا آفریقای جنوبی، نیز بزودی به مرحله‌ی تولید می‌رسند؛ می‌توان حجم بزرگی از تولید متانول (به منظور استفاده در تولید الفین‌ها و نه مشتقات سنتی متانول مثل فرمالدهید و استیک اسید) در آینده پیش‌بینی کرد.
بازار متانول
بزرگترین مصرف کننده‌ی متانول در جهان چین می‌باشد که در سال 2011 از کل تقاضای جهانی برای متانول سهم کشور چین 46% بود و پیش‌بینی می‌شود این میزان در سال 2016 به 62% برسد. و در کل میزان نیاز وارداتی آسیای شمال شرقی (چین، کره‌جنوبی، ژاپن، تایوان و غیره) به متانول برای برطرف کردن نیاز داخلی این منطقه در طی سال‌های 2011 تا 2016 در حدود 11-15 میلیون تن در سال می‌باشد.
میزان تقاضا برای متانول در اروپای غربی در طی سال‌های 2011 تا 2016 با متوسط نرخ رشد سالانه‌ی 2.6% به مقدار 8/7 میلیون تن در سال 2016 خواهد رسید که با توجه به میزان تولید متانول در اروپای غربی، میزان نیاز وارداتی اروپا به متانول در طی سال‌های 2011 تا 2016 در حدود 5 میلیون تن خواهد بود.
دیگر بازار مهم متانول، آمریکای شمالی است که در سال 2011 حدود 6-7 میلیون تن متانول وارد کرده و پیش‌بینی می‌شود که با افزایش تولید داخلی متانول در آمریکا این میزان وارداتی تا سال 2016 به حدود 3-4 میلیون تن کاهش پیدا کند.
خاورمیانه، آمریکای جنوبی و آسیای جنوب شرقی اما همچنان در طی سال های 2011 تا 2016 صادر کننده‌ی متانول در جهان خواهند بود.
پس فعلا می‌توان نتیجه گرفت که با توجه به افزایش متوسط نرخ رشد سالانه‌ی تقاضای جهانی برای متانول در بازه‌ی زمانی 2011 تا 2016 نسبت به بازه‌ی زمانی 2006 تا 2011، و وجود تقاضای موثر در آسیای شمال شرقی، آمریکای شمالی و اروپای غربی؛ احداث واحد متانول در ایران و ایجاد عرضه در این بازار فعالیت اقتصادی مثبت و بهره‌دهی است.
اما این نتیجه‌گیری در کنار دیگر متغیرهای بازار انرژی و صنایع پتروشیمی، چندان دوامی نخواهد داشت. دلایل آن را به ترتیب در زیر می‌آوریم:
- تولید متانول در آمریکا دچار تغییرات عمیقی بوده است. این کشور در سال 2000، با تولید 8 میلیون تن متانول در سال، 20 درصد از کل متانول تولیدی جهان را تامین می‌کرده است اما به تدریج و در رویایی با رقبای دیگر مناطق که از خوراک و انرژی ارزان قیمت بهره‌مند بودند دچار افت تولیدی شده و حتی برخی از واحدهایش تعطیل شدند. و بدین ترتیب در سال 2007 با کاهش تولید به سقف 2 میلیون تن، سهم آمریکا از کل تولید جهانی متانول به 2درصد کاهش پیدا کرده و سرانجام در سال 2010 تولید متانول در آمریکا به 1 میلیون تن سقوط کرد. اما با ظهور منابع گازهای غیر متعارف (گاز ماسه‌ای= shale gas) و کاهش قیمت گاز و انرژی در آمریکا، این ظرفیت به سرعت در حال تغییر است به طوریکه با تکمیل و راه‌اندازی مجدد 4 واحد تولید متانول با ظرفیت 5 میلیون تن و عملیات انتقال واحد متانول شرکت Methanex از شیلی به آمریکا با ظرفیت 1 میلیون تن، تا سال 2017 مجموعا حدود6 میلیون تن متانول به ظرفیت تولیدی آمریکا اضافه خواهد شد. همچنین 6 واحد جدید تولید متانول با ظرفیت 3/12 میلیون تن نیز در برنامه‌ی توسعه‌ی این صنعت در آمریکا تعریف شده است که با تکمیل آنها تا سال 2023 آمریکا مشخصا وارد کلوپ کشورهای صادرکننده‌ی متانول خواهد شد.
- نیاز فراوان چین به اتیلن برای تولید مشتقات آن (پلی‌اتیلن، پلی‌وینیل کلراید و غیره) مهمترین دلیل این کشور به واردات متانول (برای تبدیل آن به الفین و پروپیلن با استفاده از فناوری MTO و MTP) می‌باشد اما تنها منبع ممکن برای تامین اتیلن مورد نیاز چین نمی‌باشد. چین ضمن سرمایه‌گذاری سنگین در پروژه‌ی CTO (Coal to Olefin) جهت تولید اتیلن از ذغال سنگ، با توسعه‌ی ظرفیت وارداتی بنادر خود و کشتی‌های بسیار بزرگ حمل گاز (VLGC = Very Large Gas Carrier ) خود را برای واردات اتان از آمریکا و تبدیل آن به اتیلن آماده کرده است. البته این فقط مختص چین نمی‌باشد و شرکت‌های بزرگ پتروشیمایی اروپا نیز در این عرصه دست به فعالیت‌های چشمگیر زده‌اند. به عنوان مثال شرکت Ineos Europe با سفارش 6 کشتی بسیار بزرگ حمل گاز (VLGC) هرکدام به ظرفیت 27500 مترمکعب برای حمل اتان از آمریکا به واحدهای تولیدی این شرکت در اسکاتلند و نروژ، جدی وارد این عرصه شده است. با در نظر گرفتن این نکته که واحدهای کراکر اروپا، تولید اتیلن از خوراک اتان را آسان‌تر و اقتصادی‌تر انجام میدهند تا استفاده از خوراک متانول؛ بنابراین چندان نمی‌توان به آینده‌ی بازارهای متانول (که برای تولید اتیلن مصرف می‌شود) در اروپا و چین خوشبین بود.
- واحدهای فعلی تولید متانول در ایران از تبعات شوم تحریم‌های ظالمانه‌ی غرب رنج فراوانی کشیده‌اند. از مشکلات پرداخت‌های بین‌المللی و حمل دریایی متانول گرفته تا تامین تجهیزات و کاتالیست‌های اختصاصی مورد نیاز. و به همین دلیل بارها دچار افت ظرفیت تولیدی شده‌اند. این خود به رقبای ما در منطقه فرصت خوبی داد تا بازارهای ما را (به خصوص در اروپا) هدف قرار دهند و طبیعی است این خود عرصه‌ی صادرات را برای واحدهای فعال ایران تنگ کرده است چه برسد به واحدهای جدید.
- پروژه‌های متانول ما با توجه به شرایط موجود، از نبود فاینانس مورد نیاز گرفته تا مشکل تامین لیسانس واحد و انتقال تکنولوژی (به علت تحریم‌ها)، در مراحل مقدماتی زمینگیر شده‌اند و احداث و راه‌اندازی آنها در کوتاه‌مدت (2-3 سال) خوشبینانه و غیرعملی است. شاید به همین دلیل است که مسوولان پتروشیمی از 5 سال آینده سخن می گویند اما واقعا 5 سال دیگر (اگر بپذیریم که افزایش 5 میلیون تنی در این مدت زمانی در ایران امکان‌پذیر باشد!) هنوز هم برای ما فرصتی برای صادرات مانده است؟!
- در ضمن صحبت از تبدیل متانول به پروپیلن (MTP) در شرایطی مطرح می‌شود که ما در خرید لیسانس و فنآوری خود واحد متانول مشکلات عظیم داریم حال چگونه و از کجا باید فنآوری پیشرفته‌ای مثل MTP یا MTO را تهیه کنیم خود جای بحث مفصلی دارد. و تازه با فرض تامین این تکنولوژی و تامین سرمایه‌ی مورد نیاز آن، حال با مازاد ظرفیت پروپیلن باید چه کنیم؟ یک واحد پلی‌پروپیلن احداث کنیم؟ یکی از مزیت‌های متانول همین نقدشوندگی آسان آن در بازار محصولات پتروشیمی است که با تبدیل آن به پروپیلن این مزیت از دست می‌رود.
این دلایل کافی است تا کمی در مورد اجرای پروژه‌های متانول تامل کرده و واقع‌بینی را جایگزین شتاب‌زدگی و شعارزدگی کنیم و این خطوط محدود فاینانس را در حوزه‌های دیگر صنعت پتروشیمی به کار ببریم.
- این مقاله پیشتر در تاریخ 8 مهر 1393 در روزنامه دنیای اقتصاد به چاپ رسیده است.
[i] 18 خرداد 1393، معاون مدیر عامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی در آخرین نشست تخصصی روز نخست یازدهمین همایش بین المللی پتروشیمی در تهران از افزایش ظرفیت تولید متانول کشور ظرف پنج سال آینده خبر داد.
[ii] ایسنا، 11/6/1393، پیوندی با تاکید بر لزوم فراهم کردن مواد اولیه به تلاش برای تبدیل متانول به پروپیلن اشاره کرد و گفت:در آینده با ورود متانول چین به بازار ، قیمت متانول به شدت کاهش پیدا می‌کند و این موضوع شوخی نیست. بنابراین باید بیشتر به تولید پروپیلن پرداخته شود.
آخرین دیدگاه‌ها