بومی‌سازی کاتالیستهای پتروشیمی در ایران
مسوولان صنعت پتروشیمی در ایران اظهار داشته اند که « از ۴۰ گروه کاتالیستی در صنعت پتروشیمی، ۱۶ گروه در کشور تجاری‌سازی و بومی‌سازی شده و ۹ گروه کاتالیست دیگر تا پایان سال ۱۴۰۰ با توان داخلی بومی سازی می شود و تولید ۱۵ گروه کاتالیست باقی مانده هم با جدیت دنبال خواهد شد». با توجه به اینکه در حال حاضر صنعت پتروشیمی ایران با تولید حدود ۷۰ میلیون تن محصولات مختلف در ۵۵ مجتمع صنعتی یکی از مصرف کنندگان بزرگ کاتالیست در کشور میباشد، این خبر مهمی قلمداد میشود. تخمین زده میشود که هزینه تهیه کاتالیستهای مورد نیاز صنعت پتروشیمی و پالایشی در کشور، در مجموع، حدود ۴۰۰ میلیون دلار میباشد و بومی‌سازی این بازار برای اقتصاد کشور (در حوزه‌های فنی، اشتغال و مالی) بسیار سودرسان است. حالا اگر پیش‌بینی شرکت ملی صنایع پتروشیمی را که نوید راه‌اندازی ۲۷ طرح پتروشیمی در سال ۱۴۰۰ و افزایش ظرفیت تولید این صنعت به بیش از ۱۰۰ میلیون تن را بپذیریم، اهمیت بومی‌سازی تولید کاتالیست مشخص‌تر میشود.
اما این گزارش نیاز به پردازش دارد و من در بندهای زیر میکوشم تصویری واضح‌تر را نمایش دهم:
در سال ۱۳۷۷ به عنوان کارشناس کاتالیست زیگلرناتا (Ziegler–Natta catalyst) یک تولید‌کننده‌ی خارجی به همراه همکاران خارجی‌ام برای راه‌اندازی واحد پلی اتیلن سنگین مجتمع پتروشیمی بندر امام در آن مجتمع حضور داشتم. با تلاش زیاد راه‌اندازی انجام و واحد به ثبات رسید. در همان زمان پتروشیمی بندر امام در حال انجام تحقیقات فنی و پیش‌تولید کاتالیست زیلگرناتا بود و دقیق به یاد دارم که در روز آخری که تیم ما آنجا حضور داشت، یکی از مدیران ارشد مجتمع، با اشاره به موفقیت‌های کاتالیست تولیدی مجتمع بندر امام به بنده فرمودند: «آقای سهامی، ایشالاه از سال دیگر ما کاتالیست زیلگرناتا نخواهیم خرید و شما باید کار فروش کاتالیستهای ما را انجام دهید!». البته این مهم به شکلی ایشان فرمودند محقق نشد و کاتالیستهای مجتمع بندر امام هرگز تجاری‌سازی نشدند. اما اینجا دو پرسش مطرح است: یکی اینکه انگیزه مدیران وقت برای تولید کاتالیست چه بود و دیگری اینکه چرا در آن زمان موفق نشدند؟
۱- تحریم صنعت پتروشیمی و پالایش امر جدیدی نیست و با رخ دادن انقلاب هم‌زمان است. در همان سالهای دهه ۹۰ میلادی نیز محدودیت‌های زیادی در تامین کاتالیستهای مورد نیاز، به دلایل سیاسی (برای مثال UOP از تامین کاتالیست مورد نیاز پتروشیمی تبریز سر باز می‌زد) و حتی اقتصادی (برای مثال شرکت Mitsui ژاپن از تامین کاتالیست واحد پلی پروپیلن بندرامام که تحت لیسانس خودش بود، امتناع می‌کرد)، بر ایران تحمیل شده بود. ولی تشدید و توسعه آن از سال ۲۰۰۹ تا کنون بوده است. در سال ۲۰۰۹ کاملا مشخص بود که تحریم‌ها در نهایت کاتالیست‌ها را شامل خواهد شد تا صنعت رو به جلوی پتروشیمی و پالایش دچار توقف شود. پس انگیزه شروع تولید داخل کاتالیست همواره به علت نگرانی از عدم تامین آن از سوی تامین‌کنندگان جهانی و تعطیلی واحدهای مربوطه وجود داشته است.
۲- علت عدم توفیق کاتالیست تولیدی پتروشیمی بندر امام بسیار ساده بود. وقتی تنها دو واحد پلی اتیلن (پتروشیمی تبریز در حال راه‌اندازی بود) و ۲ واحد پلی پروپیلن در کل کشور دارید، آرزوی تولید و تجاری‌سازی کاتالیست کمی دور از ذهن است. بین وجود تقاضا و تقاضای موثر، تفاوت است، تقاضای موثر یعنی تقاضای انبوه، یعنی تقاضای ۲۰ واحد ۳۰۰ هزار تنی نه دو واحد ۱۰۰ هزار تنی. صادرات هم تنها زمانی صورت می‌گیرد که محصولی به اهمیت کاتالیست، ابتدا برای بازه زمانی طولانی قادر به عرضه (با کیفیت مناسب و ثابت) دربرابر تقاضایی انبوه باشد واگرنه هیچ واحد پتروشیمی‌ای در جهان ریسک استفاده از کاتالیست ناشناخته را نخواهد پذیرفت. افزون بر اینها، در آن سال‌ها هنوز تامین‌کنندگان جهانی می‌توانستند کاتالیست مورد نیاز را تامین کنند. پس طبیعی بود تقاضایی در آن زمان برای کاتالیست داخلی باقی نماند و من هم فروشنده کاتالیست بندر امام نشدم!
اما اوضاع فرق کرده است. متاسفانه تولید کنندگان جهانی کاتالیست نشان داده‌اند که نمی‌توانند در شرایط تحریم، به علت هراس از واکنش تنبیهی آمریکا، محصولات مورد نیاز صنعت پالایشی و پتروشیمی ایران را تامین کنند. این امر در سال ۲۰۰۹ برای فعالین این صنعت در ایران محتمل بود ولی با خروج‌های مکرر این تامین‌کنندگان در سال۲۰۱۰، ۲۰۱۳ و سپس ۲۰۱۸ از بازار ایران، شرایط کاملا بر همه روشن و قطعی شد. در عین حال توسعه صنعت پتروشیمی فرصت بزرگی در تامین تقاضای موثر فراهم کرده است. امروز در ایران ۲۰ نوع پلیمر در ۳۲۰ گرید تولید و عرضه میشود و تنها ۴/۷ میلیون تن پلی اتیلن (با دانسیته‌های مختلف) در ایران تولید میشود.
در حال حاضر ۱۸ شرکت در ایران در حوزه‌ی تولید کاتالیست در حال فعالیت هستند و نه تنها در صنعت پتروشیمی و پالایش بلکه در صنایع دیگر همچون فولاد، روغن خوراکی، اسید سولفوریک و غیره نیز در حال فعالیت و توسعه هستند. تولید کاتالیستهای سنتز متانول، آمونیاک، رفورمینگ خشک و توسعه‌ی صنعت بازیابی فلزات گرانبها از کاتالیستهای مستعمل، از اهداف فعلی تولیدکنندگان داخلی می‌باشند.
بنابراین طبیعی است با خوشبینی کامل فرمایشات مسوولین صنعت پتروشیمی را تایید نماییم و منتظر بومی‌سازی کامل کاتالیستهای مورد نیاز صنایع پتروشیمی و پالایشی باشیم. البته در صورت رفع تحریم‌ها و توافق مجدد با آمریکا باید منتظر تغییر در شرایط بازار بود که در مقاله‌ی بعدی به آن خواهم پرداخت.
👍👌